Brief aan Rusland-deskundige Marie-Thérèse.

Als hoofd van de Rusland & Oost-Europa Academie heeft Marie-Thérèse de missie bruggen te slaan tussen Oost en West, waarbij ze vooral de misstanden uit de weg wil ruimen die het Westen heeft over Rusland. Met dit doel heeft zij onder andere boeken geschreven en lezingen gegeven over Poetins Rusland, en geopolitieke spanningen tussen Rusland, Oekraïne, het Westen en de NAVO. Haar zienswijze lijkt hierbij veel overeenkomsten te vertonen met de officiele berichtgeving vanuit Russische media.

In haar nieuwsbrief schreef zij dat zij steeds meer vragen krijgt van Nederlanders die willen emigreren naar Rusland, onder andere van "dertigers die een andere toekomst willen" en "jonge gezinnen die in Rusland hopen op meer rust of aandacht voor normen, waarden of tradities." Deze uitspraak zorgde bij Tamara Stoffers voor kortstondige cognitieve kortsluiting. Daarop besloot zij de Rusland-deskundige persoonlijk te benaderen via een brief.

Beste Marie-Thérèse,

een paar keer heb ik jouw lezingen bezocht en hing je aan de lippen. In 2016 was je voor mij van gelijk aanzien als Simone de Beauvoir; een krachtige intellectuele en politiek actieve vrouw, die naast haar kennis ook nog eens een ware aanwezigheid is. De rinkelende oorbellen, de intense kleuren en de fiere rechte houding gaven toegevoegd allure aan kennis verworven uit persoonlijke ervaringen. Wat je deelde straalde de zaal in en engageerde. De lezingen maakten indruk.

Je gaf herhaaldelijk aan hoe graag je een brug wil slaan tussen Moskou en Europa. Je toonde dat ‘wij’ niet zo sterk verschillen van de Russen en dat onze geschiedenissen zijn vervlochten dankzij Peter de Grote en alles wat hij uit Nederland had meegenomen. Hoe deze Nederlandse elementen integraal zijn geworden aan de Russische cultuur; van toegeëigend woorden tot de grachten van Sint-Petersburg en de collectie van de Hermitage. Je vertelde dat de Russen geen kans kregen op een goede reputatie vanwege jarenlange negatieve berichtgeving die het land demoniseerde. En ja, daar school zeker waarheid in. Ik geloofde dat je missie waardig was en bewonderde nogmaals de oprechte overgave waarmee je jouw inzichten en de positie van Rusland verdedigde. Het leek alsof het land voor jou een entiteit was; een gekrenkt en afgestraft wezen met een fysiek lichaam. Er kwamen toen al wat vragen uit de zaal die het doel leken te hebben de poten onder de kruk van jouw enthousiasme af te zagen. Maar je bood weerwoord en bleef kracht uitstralen. Toch was dat ook toen al niet voor iedereen overtuigend, omdat het leek alsof jouw liefde je deels verblindde.

Wat je zei was een reactionaire verdediging. Je schiep in jouw voorstelling geen totaalbeeld die luisteraars in staat stelde hun eigen conclusies te trekken. Misschien vertrouwde je er niet op dat ze dat zouden kunnen, na alle jaren van nieuwsberichten uit een ijskoud achtergesteld Rusland met een vreemde homo-hatende leider. En ik begrijp je angst. Maar alsnog is dit niet de aanpak waarmee je daadwerkelijk doordringt in het diepere bewustzijn van de luisterende massa. Een idee of overtuiging vormt zich als een permanent begrip wanneer je het idee hebt dat deze intrinsiek is; een eigen inzicht wint het van een ingefluisterd perspectief.

Maar goed, dat was toen. In 2016. Het is nu 2023 en er zijn veel dingen gebeurd.

In 2020 waren er opstanden in Wit-Rusland na de presidentiële verkiezingen, waarbij de manier waarop deze zijn verlopen riekte naar fraude. Gelukkig voor Lukashenko stond de politie en het leger tot zijn dienst om de orde te herstellen. En gelukkig voor hem zei ook Poetin hem openlijk militaire steun toe. Of er rondmeppende Russen waren in politieuniformen is een onderwerp van speculatie, maar een fysieke aanwezigheid is geen vereiste om een groep weerloze burgers weer naar hun huizen te dringen. Het is de belofte van terreur die ze verder heeft onderdrukt, de belofte waar Poetin garant voor stond. Met de consequentie dat Wit-Rusland de laatste nagels sloeg in de grafkist van politieke legitimiteit, en officieus werd gedegradeerd tot een protectoraat van Poetin’s Rusland.

Dan heb je natuurlijk nog de langdurige strijd om de onafhankelijkheid van Zuid-Ossetië en Abchazië, waarmee Rusland heeft bewerkstelligd dat Georgië niet toe kan treden tot de NATO. Oké, begrijpelijk dat Poetin dat niet wil. En het is daadwerkelijk arrogant is van NATO om de invloedssfeer zover uit te breiden dat de traditionele machtsbalans tussen Oost en West in het geding komt. Maar alsnog zijn dit vormen van conflict die in stand worden gehouden ten bate van de status quo in Rusland. A la, misschien ligt hier een diepere onderliggende gedachte aan ten grondslag die niet alleen maar met de dichotomie van oost-west te maken heeft. Ik zal het laten voor wat het is zonder er een zwaar en bovendien nutteloos oordeel over te vellen.

Je bent er natuurlijk mee doodgegooid, maar ik kan natuurlijk de speciale militaire operatie die Oekraïne binnen kwam rollen niet verzwijgen. En ik moet opmerken dat ik nu alleen nog maar geschreven heb over de buitenlandse politiek van Rusland, wat natuurlijk maar het halve verhaal is voor de mensen die in het land zelf wonen.

Mijn oprechte vraag aan jou is waarom je zo vasthoudt aan de visie die je vóór al deze gebeurtenissen gevormd hebt. Niet alleen is het een trefzekere manier om fervente kritiek aan te trekken van de 90% die hun standpunt baseren op het verhaal dat wordt verteld in Nederlandse conventionele media, ook de mensen met affiniteit voor Rusland krabben zich achter de oren. Wanneer je van iemand of iets houdt moet je immers ook de onvolmaaktheid ervan in kunnen zien en niet enkel in een beschermingsdrang vervallen die alles wat ongemakkelijk is onder stoelen of banken probeert te stoppen. Het gaat niet goed met Rusland, zowel intern als extern. Het land regime doet denken aan de muziekanten die nog even een gecompliceerd stuk speelden terwijl de Titanic langzaam maar zeker naar de zeebodem verdween. De handelingen van Poetin zijn een sprint naar een ideologische en politieke crisis, die volgt wanneer de gehersenspoelde meerderheid van de resterende burgers zal inzien dat de offers die ze gebracht hebben absoluut grondeloos waren. In de strijd tussen de realiteit van wat er in de koelkast staat en wat de televisie verkondigt zal de ijskast uiteindelijk winnen. Je kent vast wel het bekende Russische gezegde; “eerst het eten, dan cultuur.” En de ijskast lijkt volgens mijn bronnen steeds kariger gevuld te zijn.

Het beleid onder Poetin tast de reputatie van het land onherstelbaar aan, zorgt voor onomkeerbare brain-drain en orwelliaanse wetsvoorstellen. Het zorgt voor vele vrachten met zinken kisten uit republieken die officieel al wel Russisch territorium zijn, zoals omschreven in de herschreven grondwet, maar gedeeltelijk zijn terugveroverd door het Oekraïense leger. Iedereen die publiek zijn mening uitspreekt over deze vreemde situatie leeft in vrees wanneer die niet aansluit bij de officiële versie en loopt risico op juridische consequenties. Als absurdistisch dieptepunt wordt een vader opgepakt vanwege een tekening die zijn dertienjarige dochter op school heeft gemaakt die de oorlog bij zijn naam noemt en oproept tot vrede. Hij zit in de gevangenis, zij werd ondergebracht in een weeshuis.

En ja, de jaren 90 in Rusland waren verschrikkelijk. En ja, Poetin heeft tijdens zijn vroegere ambtstermijnen effectieve maatregelen genomen die zorgden voor stabiliteit. Maar op dit punt heeft hij succesvol een angstcultuur gecultiveerd, waarin vooral laag opgeleide vrouwen van boven de 50 tevreden zijn met zo een compromisloos leider. Al zou het een krappe meerderheid zijn die hem aanhangt, spreekt dit dan goed op welke manier hij de rest tot zwijgen dwingt? Het land is onvrij. Nu kun je zeggen dat Rusland altijd onvrij is geweest, dat het past bij de volksgeest en dat het imperialistisch is om liberale democratieën af te dwingen. Rusland heeft zijn unieke weg te gaan.

Oké, daar valt wat voor te zeggen. Maar als je kijkt naar statistische cijfers vanuit Levada over hoeveel vertrouwen mensen hebben in elkaar, in de overheid en in hun toekomst, dan zie je dat de overheid de burgers niet voorziet van de meest elementaire basisbehoefte; geborgenheid en welzijn. Er heerst een algemeen wantrouwen, het idee dat anderen gebruik van je willen maken en dat je onbeschermd bent door autoriteiten en naasten. (En dat terwijl het grootste deel van het volk zich afhankelijk voelt van hulp vanuit de staat.) De frase ‘ik ben maar een klein mens’ is typerend voor de gevoelens van de burger jegens de staat. En dat sluit absoluut niet aan met het ideaal dat Descartes verkondigd heeft; de staat zou in dienst moeten staan van de burgers, want zij is gekozen door hen om hen te vertegenwoordigen. De staat zou omstandigheden moeten scheppen waaronder haar inwoners kunnen floreren, zonder zich ingrijpend te bemoeien met hun persoonlijke leven. Maar in Rusland is er nooit een scheidingslijn tussen het publieke leven en het privé-domein van haar burgers geweest. Er heerst een politiek streven om de maatschappij actief te vormen en daarvoor heeft men totale controle en toegang nodig tot het bewustzijn van het volk.

Nee, op dit moment is de retoriek die waarop jouw toenaderingsmissie steunt niet meer gepast. We kunnen het nu niet meer hebben over een gestage ontwikkeling in Rusland, waar de mensen zich zogenaamd steeds meer kunnen veroorloven. We kunnen het niet meer hebben over stabiliteit. En we kunnen niet van Rusland houden zonder te erkennen dat veel van wat daar gaande is een weldenkend mens verdrietig stemt, zelfs wanhopig. Uiteraard kunnen we nog meeleven met de mensen. We kunnen er nog steeds op wijzen dat er geweldige kunst uit deze cultuur is voortgekomen. Maar we kunnen niet meer verzwijgen dat er op het pad der ontwikkeling iets is misgelopen. Dat Rusland zich in een ravijn heeft gestort. Grondeloos. En we hebben het recht daarover te rouwen. Maar de ontkenningsfase moet nu maar eens voorbij zijn.

Marie-Thérèse... als je heel eerlijk bent… wanneer jij in je appartement zit in Sint-Petersburg en kijkt naar de jongeren die daar rondlopen, naar de eigenheid en het potentieel van alles wat er zich om je heen bevindt… zie je het dan niet zo? Gun je de mensen niet beter? Ik bedoel dit niet vanuit het perspectief van een imperialist die het beter weet, maar als iemand die uit gaat van de eigen behoeftes van Russen die jou omringen Als empathisch mens met affiniteit voor het volk en kennis van binnenuit, voel je dat dan niet zo?

Ik zou heel graag willen weten hoe diep dat wat jij schrijft op je blog is verankerd in je persoonlijke overtuigingen. Of daar ook een angst in meespeelt om uitspraken te doen die er toe zouden kunnen leiden dat wat jij hebt opgebouwd in Rusland kan verliezen en ontheemd zal worden van jouw tweede thuis. Ik zou je niet veroordelen als dat zo zou zijn, ik begrijp dit dilemma helemaal. (Momenteel weerhoud ik mij ook van opruiend pacifisme om mijn toekomstige perspectieven als kunstenaar in Rusland niet te grabbel te gooien. Nevens om mijzelf niet in juridisch gevaar te brengen, mocht ik mij daar in de toekomst willen bevinden. In Rusland verjaart discreditatie immers niet. Maar het is een loochenende vorm van zelfcensuur, een bescherming van eigenbelang die mij toch dwars zit.) Zwijgen is, volgens Hannah Arendt, crimineel voor mensen in een machtspositie gezien die grotere verantwoordelijkheid dragen. Nu ben jij de stem van Rusland in Nederland. Jij bent de brug die in staat is kennis over te brengen. Laat de pijlers niet onder je afzagen, maar wees je bewust van wat er op de oevers gebeurt. Geef alle informatie de kans om de overkant te bereiken, ook het verminkte en teleurstellende. Ik denk dat er dan meer begrip zal komen voor wat Rusland echt is.

Vriendelijke groet,

Tamara Stoffers